Piyrszy rŏz ò sprawach ślónskich w Pradze
Tŏwarzistwo Przŏcieli Łużyc zaprosiyło na Ślónski Dziyń
Tŏwarzistwo Przŏcieli Łużyc w Pradze òrganizuje co roku dziyń òfiarowany jednyj mniyjszości słowiańskij. Po Kaszubach i dŏwnych miyszkańcach Wendlandu prziszło latoś dran na Ślónzŏków. Człónki tŏwarzistwa i goście byli proszyni w sobotã, 8 października, na Dziyń Ślónski do tzw. Łużyckigo Syminarium (Lužický seminář) – szkoły założonyj w roku 1724, kaj bezmała 200 lŏt uczyli sie kandydaciŏ do kapłańskigo stanu z Górnych Łużyc.
W piyrszyj czyńści Ślónskigo Dnia były wykłady. Historyk mgr Maksymilian Kuśka z Cieszyna przedstawiył historyjõ Ślónska do XIX wieku.
Drugi wykłŏd interesowoł mie bardzij: Dialektolog mgr Michal Vašíček ze Słowiańskigo Instytutu Czeskij Akademije Nauków podoł przeglónd dialektów Ślónska po polskij i czeskij strónie granicy, miyndzy niymi dialektów laskich. Wymiyniył i przirŏwnoł jejich òsobliwości fónetyczne, a króm tego dokładnie òbjaśniył przechodny charakter dialektu laskigo, kaj sie òbjŏwiajóm wele siebie òsobliwości czeskigo i polskigo typu. Starŏ zagŏdka dlŏ uczónych: czy dŏwnŏ mŏwa tzw. Morawców abo ślónskich Morawiŏków była nŏprzód wiyncyj polskŏ i sie dopiyro potym sczechizowała abo naòpak? Vašíček wyjaśniył to tak: innowacyje czeskie w dialektach laskich sóm starsze i pochodzóm już ze strzedniowieczŏ (na przikłŏd zmiana g > h abo ǫ > u), , innowacyje polskie (na przikłŏd á > o) sóm młodsze (słuchacze mógli je widzieć szykownie zestawióne w tabeli). Tymu uprawniónŏ jes hipoteza, iże na poczóntku mŏwa ta ewoluowała „po czesku“. Potym jednak òd połednia miyndzy dialekty laskie a morawskie wbił sie „niymiecki klin”, wsie, kaj ludność rzóndziyła pó niymiecku. Bezpostrzedni styk z morawskimi sómsiadami z połednia sie przerwoł. Òd tego czasu dialekty laskie zaczły sie przibliżać ku ślónskij mŏwie sómsiadów z północy.
Docynt òpowiadoł tyż ò poezyji Óndry Łysohorskigo i jego próbach stworzyniŏ laskij mŏwy literackij. Suchacze sie dowiedzieli, iże po polskij i czeskij strónie mŏwa laskŏ – abo jak my padómy: morawskŏ – wymiyrŏ.
Òstatni wykłŏd miołech jŏ – jako człónek Dangi – na tymat „Emancypacyjŏ jynzykowŏ Ślónzŏków”. W niym szło ò próby kodyfikacyje ślónskij mŏwy i ślónski ruch jynzykowy – przede wszystkim, czamu jes tak ciynżko uznać ślónskõ mŏwã prawnie i uczyć ji w szkole. Jŏ podzielił te prziczyny na dwie grupy: zewnóntrzne i wnóntrzne. Do tych piyrszych nŏleży wszystko, co mŏ do czyniyniŏ z wielkóm politykóm: Polska jako państwo jednolite. Brak przizwolyniŏ na to, żeby Ślónsk òstoł inkszy. Tu liczã tyż strachy nacjónalistyczne i strachy przed ślónskim separatyzmym, swiónzanie sprawy mŏwy z narodowościóm, to, iże Ślónsk durch jes w ciyniu starego kónfliktu polsko-niymieckigo. A tyż swada idologicznŏ ò to, czy ślónskŏ mŏwa to jes dialekt polski abo mŏwa przed siã.
Do tych prziczyn wnóntrznych nŏleży to, iże dialekty ślónskie miyndzy sobóm moc sie różnióm, a nieftorzi szyrzóm strach, iże tyn skodyfikowanŏ ślónskŏ mŏwa regiónalnŏ zniszczy „bogactwo gwar”. Moc ludzi se myśli, że ta ślónskŏ mŏwa by musiała być gynau tak jak polskŏ: to znaczy mieć ino jednã wónskõ normã – a na to wierzã niy ma przizwolyniŏ, bo kożdy chce gŏdać i pisać po swojimu. Tak ludzi durch straszóm przeciwnicy uznaniŏ ślónskij mŏwy. Bardzo szkodzi tyż zjawisko egzotyzmu abo antynormy – kiej „pisarze”, co już nie wiedzóm, jak sie dŏwnij po ślónsku gŏdało i po prŏwdzie nie umióm już dobrze gŏdać, na gwołt wymyślajóm egzotycznõ, hiperpoprawnõ „nowomŏwã“, coby dokŏzać, iże ślónskŏ mŏwa jes blank inkszŏ. Skirz tego Ślónzŏki, ci starsi, co ślónskij mŏwy nauczyli sie dóma we swoji wsi, czynsto nie chcóm mieć z takóm kodyfikacyjóm nic do czyniyniŏ i nie akceptujóm naszego staraniŏ. Tyż naukowcy sie òdwrŏcajóm òd nŏs skirz tego.
Na wieczór, po wykładach, wszyjscy byli proszyni do kaczmy Baráčnická Rychta na wystympy zespołu Slezan z Czeskigo Cieszyna. Tanecznicy i tanecznice pokazowali tańce, zwyczaje i stroje Ślónska Cieszyńskigo. Jejich choreograf Boleslav Slováček piyknie wykłŏdoł wszystko po ślónsku. Muzykanciŏ grali na gajdach, skrzipcach, kóntrabasie i inkszych instrumyntach, śpiywki były tyż ino po ślónsku!
Ta młodzież była głównie z Czeskigo Cieszyna, z Karwinyj i Trzyńca i sómsiednich dziedzin. Miyndzy sobóm w zespole gŏdŏ sie po czesku, ale nieftorzi umióm bardzo dobrze rzóndzić po naszymu. Z jednym gajdoszym żech se fajnie pogŏdoł i sie dowiedzioł, co ci ludzie se tam myślóm.
Jedyn z òrganizatorów, dr Štefan Pilát, powiedzioł, iże Ślónski Dziyń w Pradze to bóło bezmała piyrsze takie wydarzynie w głównym mieście Czech, òfiarowane ino sprawóm Ślónska. Jŏ mogã dodać, że piyrszy rŏz w historyji świata wydarzyło sie, iże sprawy ślónskij mŏwy były wykłŏdane po dolnołużycku. Czamuż to? Jŏ po czesku nie umiã, tóż umówiyli my sie, że w tym łużyckim syminarium bydã gŏdać po łużycku, a jedyn z tych znajómych człónków Tŏwarzistwa przŏcieli Łużyc to przetumaczy mój wykłŏd na czeskõ mŏwã. Tak sie tyż stało.
Patronatami tego wydarzyniŏ byli dwa europosły: Jaromír Kohlíček i prof. Jan Keller. Fóndatorym było miasto Praga.
Grzegorz Wieczorek, Danga
