Prezentujemy Państwu kilka danych za Wikipedią oraz analizę wyników autorstwa MICHAŁA PLAZY.

„W 2002 r. w Polsce podczas Narodowego Spisu Powszechnego, narodowość śląską w polskiej części Śląska zadeklarowało 173 153 osoby, w tym 148,5 tys. mieszkańców województwa śląskiego i 24,2 tys. osób w województwie opolskim^[17]. W 2002 r. na obszarze polskiej części Śląska Cieszyńskiego (powiat cieszyński, powiat bielski, Bielsko-Biała) narodowość śląską zadeklarowało 1045 osób^[18].”

„W 2001 r. w czeskim spisie powszechnym narodowość śląską zadeklarowało 10 878 obywateli Czech, w tym 9753 mieszkańców kraju morawsko-śląskiego^[12][13][14]. Najwięcej deklaracji narodowości śląskiej w 2001 r. miało miejsce w powiecie Opawa, tj. 4486 osób obywateli Czech^[15]. Gabriela Šamanová z Akademii Nauk Republiki Czeskiejwzględem spisu z 1991 r. ocenia, że świadomość narodowości śląskiej istotnie się zmniejszyła i znaczna część Ślązaków zadeklarowała w 2001 r. narodowość czeską^[16].”

Poniżej dane spisowe z 2001 roku w podziale na gminy:

Plaza M., 2006, Przestrzenne rozmieszczenie osób deklarujących narodowość śląską na podstawie wyników Narodowego Spisu Powszechnego 2002 (w:) J. Górecki (red.) Przestrzeń społeczno-ekonomiczna Europy Środkowej i Wschodniej, KGUJ, Kraków, 189-196.

 

Michał Plaza

Koło Geografów Uniwersytetu Jagiellońskiego

 

Przestrzenne rozmieszczenie osób deklarujących narodowość śląską na podstawie wyników Narodowego Spisu Powszechnego 2002

Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2002 r., do którego dołączono Powszechny Spis Rolny, był ósmym z kolei zorganizowanym spisem powszechnym w historii Polski. Moment krytyczny spisu przypadł na 20.05.2002, natomiast dane zbierane były w drugiej połowie maja tego roku.

Przedmiotem rozważań artykułu będą wyniki spisu związane z odpowiedziami na pytanie nr 33 z formularza A (Ryc. 1.) oraz, w mniejszym stopniu, z pytaniami nr 16 i 34. Najważniejsze z nich odnosiło się do następującej definicji narodowości: „Narodowość jest deklaratywną (opartą na subiektywnym odczuciu) cechą indywidualną każdego człowieka, wyrażającą jego związek emocjonalny (uczuciowy), kulturowy lub genealogiczny (ze względu na pochodzenie rodziców) z określonym narodem”, która została wyznaczona w wytycznych przez Główny Urząd Statystyczny. Jej brzmienie umożliwiło swobodną interpretację tego zagadnienia przez respondentów, czego efektem było zadeklarowanie narodowości śląskiej przez 173153 osoby w całym kraju.

Ryc. 1. Fragment formularza A wykorzystywanego przy NSP 2002

Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/nsp/formularze/nsp-a.pdf

Celem artykułu nie jest dowodzenie istnienia bądź nieistnienia narodowości śląskiej, lecz ukazanie przestrzennego układu osób deklarujących przynależność do takiej grupy narodowej.

Problem narodowości nie był podejmowany we wcześniejszych spisach powszechnych, pomijając pierwszy z 1921, kiedy to kwestia ta została jedyny raz wcześniej zbadana (Holzer, 2003).

Późne opracowanie wyników spisu sprzed ponad 3 lat, dotyczące tego zagadnienia, jest wynikiem znaczących trudności z uzyskaniem danych na tak wysokim poziomie uszczegółowienia, jakie zostały poddane analizie. Ich aktualność i adekwatność do sytuacji dzisiejszej z racji stosunkowo długiego okresu czasu nie jest pełna i nie może całkowicie odzwierciedlać sytuacji obecnej. Dodatkowym aspektem przemawiającym za niedokładnością zobrazowania przez wyniki są przypadki odmowy uwzględniania przez rachmistrzów spisowych deklaracji narodowościowej śląskiej, manipulacje przy wypełnianiu formularzy (zaznaczanie ołówkiem bądź brak zaznaczenia) czy też wewnętrzne obawy ankietowanych przed podaniem narodowości odmiennej od polskiej.

Pomocniczymi danymi są odpowiedzi udzielone na pytanie 16, brzmiące „Jakie jest Pana(i) obywatelstwo?” oraz 34 o treści „W jakim języku (językach) rozmawia Pan(i) najczęściej w domu?”. Zagadnienia te są w pewnym stopniu związane z omawianą kwestią narodowościową.

Na potrzeby artykułu dane z poziomu gmin (Tab. 1.) przetransformowano na szczebel powiatów (Tab. 2.), co pozwoli przy pewnym stopniu generalizacji klarowniej zobrazować zjawisko. Wykorzystano także częściowo dane opracowane przez GUS dla kraju i województw.

 

Tab. 1. Przykładowy wycinek danych spisowych

Źródło: GUS

Lp.	Woje-wództwo	Powiat	Gmina	Ludność ogółem	Liczba osób narodowości polskiej	Liczba osób narodowości niepolskiej	Procent ludności niepolskiej
102	opolskie	strzelecki	gmina w. Jemielnica	7702	4091	2515	32,65
322	śląskie	m. Żory	gmina MM. Żory	63461	59283	2793	4,40

 

Tab. 1. cd.

Lp.	Nalicz-niejsza niepolska narodowość	Liczebność najliczniejszej niepolskiej narodowości	Procent najliczniejszej narodowości niepolskiej	Druga najliczniejsza niepolska narodowość	Liczebność drugiej najliczniejszej niepolskiej narodowości	Procent drugiej najliczniejszej narodowości niepolskiej
102	niemiecka	1871	24,29	śląska	627	8,14
322	Śląska	2623	4,13	niemiecka	109	0,17

 

Wyniki spisu dalece odbiegają od dotychczasowych szacunków statystyków, demografów i organizacji mniejszościowych. Przynależność do powszechnie uznawanej za najliczniejszą narodowość niepolską, skupiającą kilkaset tysięcy osób mniejszości niemieckiej, zadeklarowało tylko 152897 przebadanych. Podobnie niskie wyniki uzyskały również jak dotąd uważane za liczniejsze grupy narodowe ukraińska (30957) czy białoruska (48737). Tak różne od dotychczasowych szacunków rezultaty nakazują traktować spisowe dane narodowościowe jako nie w pełni miarodajne.

 

Tab. 2. Zagregowane dane spisowe na poziomie powiatów – przykład

Źrodło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

Woje-wództwo	Powiat	Ludność ogółem	Liczba osób narodowości polskiej	Liczba osób narodowości niepolskiej	Procent ludności niepolskiej
śląskie	mikołowski	90 360	77 971	10 333	11,44
opolskie	strzelecki	83 182	53 782	23 385	28,11

 

 

 

 

 

 

Tab. 2. cd.

Najliczniejsza niepolska narodowość	Liczebność najliczniejszej niepolskiej narodowości	Procent najliczniejszej narodowości niepolskiej	Druga najliczniejsza niepolska narodowość	Liczebność drugiej najliczniejszej niepolskiej narodowości	Procent drugiej najliczniejszej narodowości niepolskiej
śląska	9 901	10,96	niemiecka	371	0,41
niemiecka	17 635	21,20	śląska	5 623	6,76

 

Najliczniejszą grupą okazały się osoby deklarujące swą narodowość jako śląską – uczyniło tak 173153 przeankietowanych. Jak wcześniej wspomniano fakt istnienia narodowości czy narodu śląskiego nie jest przedmiotem rozważań, jednakże zgodnie ze wskazaniami Narodowego Spisu Powszechnego najliczniejszą narodowością niepolską w 2002 roku w Polsce okazała się narodowość śląska. Liczba ta stanowiła 0,45% mieszkańców Polski, a 36,73% ogółu ludności sklasyfikowanej jako „niepolska”.

172682 osób z tej liczby (99,72%) stanowili obywatele polscy, 252 (0,15%) były obywatelami innych państw, natomiast obywatelstwa 219 (0,13%) nie zdołano ustalić. Dalszy opis odnosił będzie się do nich łącznie.

Ludność ta skupiła się w dwóch województwach południowej Polski – w województwie śląskim i opolskim. Poza ich granicami tylko 410 osób (0,24%) zadeklarowało swoją przynależność do narodowości śląskiej – najwięcej w województwach dolnośląskim (99) i małopolskim (74).

Zachodnią część województwa śląskiego oraz znaczącą część województwa opolskiego zajmują tereny historycznie leżące na Górnym Śląsku, administracyjnie należące wcześniej w państwie pruskim do Prowincji Opolskiej, a w części austriackiej do fragmentu Prowincji Śląsk. Obszar ten pokrywa się całkowicie z miejscem zamieszkania osób deklarujących narodowość śląską.

W skali kraju 56643 odpowiedziały na pytanie nr 34, iż używają najczęściej w kontaktach rodzinnych języka śląskiego, co stanowi trzecią część osób, których artykuł ten dotyczy.

W podziale na województwa największa część wymienionej liczby przypadła na województwo śląskie, gdzie za przynależnością do omawianej narodowości opowiedziało się 148544 osób w trakcie spisu tam przebywających (85,8% ogółu zdeklarowanych jako „narodowość inna”). W województwie opolskim przebywało wówczas 24199 ludzi z tej populacji (18,15% narodowości innej niż polska). W swoich województwach stanowili oni w kolejności 3,13% i 2,27% spisanych. W dalszej analizie nie wzięto pod uwagę odpowiednio 498 i 85 z nich, co stanowi łącznie niecałe 0,34% tej grupy i nie zaburza praktycznie obrazu analizy. Jest to wynikiem nieuwzględnienia w ogólnym rozrachunku gmin, w których liczba omawianych tutaj oscylowała wokół kilkunastu bądź była niższa.

Dodatkowo nie należy pomijać znaczącej liczby respondentów, których narodowości nie ustalono. W województwie śląskim wyniosła ona 193552, natomiast w opolskim 62443. Tak duży udział osób o nieustalonej narodowości nie był spotykany w innych województwach, co świadczyć może, iż część z nich zataiła informację o swojej przynależności narodowej, jednakże tego zjawiska można jedynie domniemywać.

Jak wspomniano wcześniej osoby deklarujące narodowość śląską zamieszkiwały gminy zachodniej i centralnej części województwa śląskiego. Zauważyć wyraźnie można, iż granica ich obecności jest zbieżna z byłą granicą Prus z rosyjskimi terenami Kongresówki i austriackiej Galicji, biegnącą wzdłuż rzek Brynicy, Czarnej Przemszy, Przemszy, Wisły i Białej. Mimo ponad 80 lat od zlikwidowania tej granicy, jej przebieg w strukturze ludnościowej jest dalej obecny. Dalszemu opisowi podlegać będą tereny po zachodnich brzegach wymienionych rzek z wyjątkiem powiatu tarnogórskiego, do którego włączono gminę Ożarowice, leżącą poza Granicami Górnego Śląska, oraz powiatu bielskiego leżącego w połowie w historycznej Galicji, w połowie na historycznym Górnym Śląsku. Także nieznacznej wielkości dwa wycinki w powiecie lublinieckim nie należą do ziem górnośląskich, jednakże ich skala jest minimalna (Ryc. 2.). Dla sprawniejszego opisu pominięto w dalszej części powiat bielski, natomiast gminę Ożarowice z powiatu tarnogórskiego usunięto.

Wartym wspomnienia jest fakt specyficznego charakteru wschodniej części Górnego Śląska, którego fragment tworzy większą część konurbacji katowickiej, administracyjnie złożonej z miast pełniących funkcje powiatów grodzkich, co w dalszym opisie zrównuje je z powiatami ziemskimi, o powierzchni często kilkudziesięciokrotnie większej. Podobna sytuacja ma miejsce z miastami-powiatami Rybnickiego Okręgu Węglowego.

Ryc. 2. Ludność autochtoniczna na Górnym Śląsku w 2004

Źródło: Faruga, 2004

W całym województwie prawie 40200 respondentów odpowiedziało, iż używa w kontaktach z domownikami języka śląskiego (równoważnych 27,1% osób określających się Ślązakami).

Największa liczba deklarujących przynależność do narodowości śląskiej wystąpiła w Katowicach, gdzie wyniosła ona 17777, co stanowiło 5,43% mieszkańców miasta. Kolejną najliczniejszą jednostką był powiat tarnogórski, gdzie 12038 zdeklarowanych stanowiło 8,96% mieszkańców. Podobna liczba zamieszkiwała powiat rybnicki ziemski – 10967 równe 15,04% ogółu ludności.

Powiat rybnicki także charakteryzował się największym udziałem osób deklarujących narodowość śląską w województwie. W powiecie mikołowskim udział ten wyniósł 10,96%, natomiast w powiecie bieruńsko-lędzińskim 9,1%.

Najmniej deklaracji śląskich zebrano w powiecie cieszyńskim, Jastrzębiu Zdroju i Tychach (grupę tą otwierałby pominięty powiat bielski). Wymienione należą do powiatów, w których omawiany poziom nie przekracza 2% ludności łącznie, a uzupełniają je także Gliwice i Zabrze.

W Gliwicach i powiecie raciborskim najliczniejszą mniejszość narodową stanowili Niemcy, wyprzedzając osoby deklarujące się za Ślązaków.

Przechodząc na poziom gmin najliczniejszymi „śląskimi” społecznościami cechowały się miasta posiadające prawa powiatów, lecz jednocześnie będące same w sobie gminami – poza Katowicami były to kolejno Rybnik (8980), Ruda Śląska (8183), Bytom (7114), Chorzów (6981). Poziom 4000 przekroczyły także gmina miejsko-wiejska Czerwonka-Leszczyny, Siemianowice Śląskie, Piekary Śląskie i gmina miejsko-wiejska Pszczyna. Natomiast względnie największą grupę osoby te stanowią w gminach wiejskich Kobiór w powiecie pszczyńskim (21,93%), Wyry w powiecie mikołowskim (21,29%) i Lyski w powiecie rybnickim (18,94%).

Nawiązując do szacunków śląskiej ludności autochtonicznej (Faruga, 2004) można w województwie śląskim zauważyć ich częściową zbieżność (Ryc. 2.). Należy jednak pamiętać, iż ta ludność autochtoniczna nie może być jednoznacznie utożsamiana z osobami deklarującymi narodowość śląską.

Kształt województwa opolskiego w nieznacznym stopniu odbiega od XIX-wiecznych granic Górnego Śląska. Na północy do powiatu oleskiego dodana została wielkopolska gmina Praszka, natomiast na zachodzie większa część powiatów namysłowskiego i brzeskiego oraz niewielki fragment opolskiego ziemskiego leżą na ziemiach historycznie dolnośląskich (Ryc. 2.). Granica z Dolnym Śląskiem ukształtowała się jeszcze w średniowieczu, kiedy stanowiła ją tzw. „przesieka” – strefa granicznych, trudnych do przebycia lasów. W związku z tym, wymienione wyżej jako pierwsze, dwa zachodnie powiaty zostały wyłączone z analizy.

Sytuacja ludnościowo-osadnicza, a także administracyjna jest tutaj odmienna od województwa śląskiego. W 12 powiatach, w tym tylko jednym grodzkim (miasto Opole), mieszka niewiele ponad 1 mln ludzi. Na podstawie spisu najliczniejszą mniejszością narodową okazała się tutaj mniejszość niemiecka licząca 106855 osób, co stanowiło 10,03% mieszkańców województwa, a zatem wartość ponad czterokrotnie wyższą niż udział deklarujących narodowość śląską (2,27%).

16400 mieszkańców województwa stwierdziło, iż używa w potocznej mowie języka śląskiego (zarówno „zadeklarowani” Niemcy jak i Ślązacy).

Najwięcej opowiadających się za przynależnością do śląskiej grupy narodowej znajdowało się w powiecie opolskim ziemskim (7180), stanowiąc 4,64% mieszkańców. 5623 osób (6,76%) zadeklarowało to w powiecie strzeleckim, a 4767 w powiecie krapkowickim (najwyższa wartość udziału w województwie – 6,8%). Najmniej omawianych osób przypadało na powiaty namysłowski, nyski i kluczborski. Również w mieście Opolu udział był niewielki i wyniósł tylko 0,71%.

Gmina miejsko-wiejska Strzelce Opolskie skupiła największą ilość opisywanej populacji w województwie, bo 1414 osób, dalej gmina wiejska Dobrzeń Wielki (powiat opolski; 1261), gminy miejsko-wiejskie Zawadzkie (powiat strzelecki; 1122) i Ozimek (powiat opolski; 1121) oraz gmina wiejska Tarnów Opolski (powiat opolski; 1119). Próg 1000 deklaracji narodowości śląskiej przekroczyły także gminy powiatu krapkowickiego Strzelczyki, Gogolin i Zdzieszowice. Względnie największą część społeczności osoby te zajmują w gminie wiejskiej Walce w powiecie krapkowickim (15,53%) i gminie wiejskiej Zębowice w powiecie oleskim (15,46%). Poziom 10% przekroczyło jeszcze 5 gmin.

Szacunki (Faruga 2004) ludności autochtonicznej i w przypadku województwa opolskiego nie mogą być zgodne czy proporcjonalne (dodatkowy aspekt obecności mniejszości niemieckiej).

Charakterystyczną cechą zachodniej części Górnego Śląska jest zamieszkiwanie przez osoby deklarujące narodowość śląską terenów wiejskich, w przeciwieństwie do części wschodniej, gdzie proporcje te były bardziej zrównoważone.

Województwo opolskie pod względem społecznym, w tym także narodowościowym jest specyficzne. Złożona historycznie sytuacja sprawia, iż ludność autochtoniczna nie posiada sprecyzowanej jasno opcji narodowościowej – lata rządów niemieckich (czy precyzyjniej pruskich) doprowadziły do ugruntowania w tej społeczności niemieckiej tożsamości narodowej. Jednakże część autochtonicznej ludności nie utożsamia się z tą opcją, uważając za swoją ojczyznę właśnie Śląsk, a nie Niemcy czy Polskę. Na obecny obraz etniczno-narodowy miał w poprzednim stuleciu wpływ szereg czynników głównie historyczno-politycznych, związanych z II wojną światową i jej wieloletnimi następstwami. Były to uchodźstwo ludności niemieckiej w pierwszej połowie 1945 roku, przymusowe wysiedlenie pozostałej jej części po zakończeniu wojny, napływ ludności polskiej w tym samym czasie w ich miejsce i emigracje ludności do Republiki Federalnej Niemiec w latach 70. związane z akcją łączenia rodzin oraz drugiej części lat 80. i pierwszej 90. Podobnych uwarunkowań doszukać się można we wschodniej części Górnego Śląska, lecz tam są one o wiele bardziej złożone.

Przyczyny tej sytuacji i jej następstwa były wielokrotnie tematem prac socjologicznych, ale nie tylko, a spektrum omawianych w nich czynników tak szerokie, że wymienienie i opisanie tylko najważniejszych z nich byłoby zbyt czasochłonne.

W najnowszej ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. z 2005 r. nr 17 poz. 141, ustawa z dnia 6 stycznia 2005) najliczniejsza grupa osób deklarujących podczas Narodowego Spisu Powszechnego 2002 narodowość niepolską nie została uwzględniona.

Odmienna sytuacja prawna istnieje w Republice Czeskiej, gdzie narodowość śląska jest uznawana oficjalnie przez państwo. Śląski herb jest nawet elementem godła państwowego Republiki Czeskiej. U południowego sąsiada Polski spis powszechny przeprowadzony został w 2001 roku, a momentem krytycznym był dzień 01.03.2001. Na jego podstawie ustalono, iż Czechy zamieszkiwało 10878 Ślązaków. 9753 z nich żyło w Kraju Morawskośląskim przy granicy z Polską. Najwięcej zamieszkiwało okresy Opava (4486), Karviná (1963) i Frýdek-Místek (1617).

Granice Górnego Śląska zatem odzwierciedlają się w sytuacji etnicznej w Republice Czeskiej (a także w Polsce) i pokazują poprzez ludność autochtoniczną, której część uznaje się tylko i wyłącznie za Ślązaków, przebieg historycznych granic regionu zniesionych przed ponad dwoma stuleciami (Ryc. 2.).

We współczesnej Europie, w której rola regionalizmów coraz bardziej wzrasta, różnorodność kulturowa, narodowa czy etniczna jest wysoko cenioną wartością, co w przyszłości omawianej jak grupie i całemu regionowi może przynieść pewne korzyści.

 

Literatura:

Faruga A., 2004, Czy Ślązacy są narodem?, PPHU Rococo, Radzionków.

Holzer J. Z., 2003, Demografia, PWE, Warszawa.

Analiza dokumentacyjna [na:] http://www.sejm.gov.pl/ (13.12.2005).

Dane statystyczne [na:] http://www.czso.cz/ (08.10.2005).

Dane statystyczne [na:] http://www.stat.gov.pl/ (09.05.2005).